มหาภูต หรือ ภูตรูป 4

[039]
มหาภูต หรือ ภูตรูป 4 (Mahābhūta: the Four Primary Elements; primary matter)

1. ปฐวีธาตุ (สภาวะที่แผ่ไปหรือกินเนื้อที่, สภาพอันเป็นหลักที่ตั้งที่อาศัยแห่งสหชาตรูป เรียกสามัญว่า ธาตุแข้นแข็ง หรือ ธาตุดิน — Paṭhavī-dhātu: element of extension; solid element; earth)
2. อาโปธาตุ (สภาวะที่เอิบอาบหรือดูดซึม หรือซ่านไป ขยายขนาด ผนึก พูนเข้าด้วยกัน เรียกสามัญว่า ธาตุเหลว หรือ ธาตุน้ำ — Āpo-dhātu: element of cohesion; liquid element; water)
3. เตโชธาตุ (สภาวะที่ทำให้ร้อน เรียกสามัญว่า ธาตุไฟ — Tejo-dhātu: element of heat or radiation; heating element; fire)
4. วาโยธาตุ (สภาวะที่ทำให้สั่นไหว เคลื่อนที่ และค้ำจุน เรียกสามัญว่า ธาตุลม — Vāyo-dhātu: element of vibration or motion; air element; wind)

สี่อย่างนี้ เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า ธาตุ 4 (ในคัมภีร์ชั้นหลัง มี 2–3 แห่ง เรียกว่า มหาภูตรูป 4)

ที.สี.9/343/277; วิสุทฺธิ.3/11; สงฺคห.33.
D.I.214; Vism.443; Comp.154.

หมวดธรรม: จตุกกะ — หมวด 4 — Groups of Four (including related groups)

ที่มา: พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม — พระพรหมคุณาภรณ์ (ป. อ. ปยุตฺโต)