อินทรีย์ 22

[349]
อินทรีย์ 22 (สิ่งที่เป็นใหญ่ในการทำกิจของตน คือ ทำให้ธรรมอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องเป็นไปตามตน ในกิจนั้นๆ ในขณะที่เป็นไปอยู่นั้น — Indriya: faculties)

หมวดที่ 1

1. จักขุนทรีย์ (อินทรีย์ คือ จักขุปสาท — Cakkhundriya: eye-faculty)
2. โสตินทรีย์ (อินทรีย์ คือ โสตปสาท — Sotindriya: ear-faculty)
3. ฆานินทรีย์ (อินทรีย์ คือ ฆานปสาท — Ghānindriya: nose-faculty)
4. ชิวหินทรีย์ (อินทรีย์ คือ ชิวหาปสาท — Jivhindriya: tongue-faculty)
5. กายินทรีย์ (อินทรีย์ คือ กายปสาท — Kāyindriya: body-faculty)
6. มนินทรีย์ (อินทรีย์ คือ ใจ ได้แก่ จิต ที่จำแนกเป็น 89 หรือ 121 ก็ตาม — Manindriya: mind-faculty)

หมวดที่ 2

7. อิตถินทรีย์ (อินทรีย์ คือ อิตถีภาวะ — Itthindriya: femininity faculty)
8. ปุริสินทรีย์ (อินทรีย์ คือ ปุริสภาวะ — Purisindriya: masculinity faculty; virility)
9. ชีวิตินทรีย์ (อินทรีย์ คือ ชีวิต — Jīvitindriya: life faculty; vitality)

หมวดที่ 3

10. สุขินทรีย์ (อินทรีย์ คือ สุขเวทนา — Sukhindriya: bodily-pleasure faculty)
11. ทุกขินทรีย์ (อินทรีย์ คือ ทุกขเวทนา — Dukkhindriya: bodily-pain faculty)
12. โสมนัสสินทรีย์ (อินทรีย์ คือ โสมนัสสเวทนา — Somanassindriya: joy faculty)
13. โทมนัสสินทรีย์ (อินทรีย์ คือ โทมนัสสเวทนา — Domanassindriya: grief faculty)
14. อุเปกขินทรีย์ (อินทรีย์ คือ อุเบกขาเวทนา — Upekkhindriya: indifference faculty)

หมวดที่ 4

15. สัทธินทรีย์ (อินทรีย์ คือ ศรัทธา — Saddhindriya: faith faculty)
16. วิริยินทรีย์ (อินทรีย์ คือ วิริยะ — Viriyindriya: energy faculty)
17. สตินทรีย์ (อินทรีย์ คือ สติ — Satindriya: mindfulness faculty)
18. สมาธินทรีย์ (อินทรีย์ คือ สมาธิ ได้แก่ เอกัคคตา — Samādhindriya: concentration faculty)
19. ปัญญินทรีย์ (อินทรีย์ คือ ปัญญา — Paññindriya: wisdom faculty)

หมวดที่ 5

20. อนัญญาตัญญัสสามีตินทรีย์ (อินทรีย์แห่งผู้ปฏิบัติด้วยมุ่งว่าเราจักรู้สัจจธรรมที่ยังมิได้รู้ ได้แก่ โสตาปัตติมัคคญาณ — Anaññātaññassāmītindriya: ‘I shall come to know the unknown’ faculty, i.e. knowledge of the Stream-Entry Path)
21. อัญญินทรีย์ (อินทรีย์ คือ อัญญา หรือปัญญาอันรู้ทั่วถึง ได้แก่ ญาณ 6 ในท่ามกลาง คือ โสตาปัตติผลญาณ ถึงอรหัตตมัคคญาณ — Aññindriya: perfect-knowledge faculty, i.e. knowledge of the six intermediate Paths and Fruitions)
22. อัญญาตาวินทรีย์ (อินทรีย์แห่งท่านผู้รู้ทั่วถึงแล้ว กล่าวคือ ปัญญาของพระอรหันต์ ได้แก่ อรหัตตผลญาณ — Aññātāvindriya: perfect-knower faculty, i.e. knowledge of the Fruition of Arahantship)

อินทรีย์ 22 นี้ ที่มาในพระสูตร มีกระจายอยู่เป็นหมวดๆ ในที่หลายแห่ง ไม่ครบทั้ง 22 ในที่เดียวกัน เฉพาะที่มาสำคัญได้แก่ อินทรียสังยุตต์ (สํ.ม.19/843–1089/256–318; S.V.193–243) ส่วนที่มาในพระอภิธรรม และปกรณ์พิเศษภายหลัง มี วิสุทธิมัคค์ และ อภิธัมมัตถสังคหะ เป็นต้น มีคำอธิบายโดยพิสดาร

อภิ.วิ.35/236/161; วิสุทฺธิ.3/72; สงฺคห.41.

Vbh.122; Vism.491; Comp.175.

หมวดธรรม: อติเรกทสกะ — หมวดเกิน 10 — Groups of More Than Ten

ที่มา: พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม — พระพรหมคุณาภรณ์ (ป. อ. ปยุตฺโต)