บัญญัติ 2 และ 6

[028]
บัญญัติ 2 และ 6 (การกำหนดเรียก หรือ สิ่งที่ถูกกำหนดเรียก, การกำหนดตั้งหรือตราไว้ให้เป็นที่รู้กัน — Paññatti: designation; term; concept)

1. ปัญญาปิยบัญญัติ หรือ อรรถบัญญัติ (บัญญัติในแง่เป็นสิ่งอันพึงให้รู้กัน, บัญญัติที่เป็นความหมาย, บัญญัติคือความหมายอันพึงกำหนดเรียก, ตัวความหมายที่จะพึงถูกตั้งชื่อเรียก — Paññāpiya-paññatti, Attha-paññatti: the Paññatti to be made known or conveyed; concept)
2. ปัญญาปนบัญญัติ หรือ นามบัญญัติ หรือ สัททบัญญัติ (บัญญัติในแง่เป็นเครื่องให้รู้กัน, บัญญัติที่เป็นชื่อ, บัญญัติที่เป็นศัพท์, ชื่อที่ตั้งขึ้นใช้เรียก — Paññāpana-paññatti, Nāma-paññatti, Sadda-paññatti: the Paññatti that makes known or conveys; term; designation)

ปัญญาปิยบัญญัติ เรียกเต็มว่า ปญฺญาปิยตฺตา ปญฺญตฺติ, ปัญญาปนบัญญัติ เรียกเต็มว่า ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติ

ปัญญาปนบัญญัติ หรือ นามบัญญัติ แยกย่อยออกเป็น 6 อย่าง คือ

1. วิชชมานบัญญัติ (บัญญัติสิ่งที่มีอยู่ เช่น รูป เวทนา สมาธิ เป็นต้น — Vijjamāna-paññatti: designation of a reality; real concept)
2. อวิชชมานบัญญัติ (บัญญัติสิ่งที่ไม่มีอยู่ เช่น ม้า แมว รถ นายแดง เป็นต้น — Avijjamāna-paññatti: designation of an unreality; unreal concept)
3. วิชชมาเนนอวิชชมานบัญญัติ (บัญญัติสิ่งที่ไม่มี ด้วยสิ่งที่มี เช่น คนดี นักฌาน ซึ่งความจริงมีแต่ดี คือภาวะที่เป็นกุศล และฌาน แต่คนไม่มี เป็นต้น — Vijjamānena-avijjamāna-paññatti: designation of an unreality by means of a reality; unreal concept by means of real concept)
4. อวิชชมาเนนวิชชมานบัญญัติ (บัญญัติสิ่งที่มี ด้วยสิ่งที่ไม่มี เช่น เสียงหญิง ซึ่งความจริงหญิงไม่มี มีแต่เสียง เป็นต้น — Avijjamānena-vijjamāna-paññatti: designation of a reality by means of an unreality; real concept by means of an unreal concept)
5. วิชชมาเนนวิชชมานบัญญัติ (บัญญัติสิ่งที่มี ด้วยสิ่งที่มี เช่น จักขุสัมผัส โสตวิญญาณ เป็นต้น — Vijjamānena-vijjamāna-paññatti: designation of a reality by means of a reality; real concept by means of a real concept)
6. อวิชชมาเนนอวิชชมานบัญญัติ (บัญญัติสิ่งที่ไม่มี ด้วยสิ่งที่ไม่มี เช่น ราชโอรส ลูกเศรษฐี เป็นต้น — Avijjamānena-avijjamāna-paññatti: designation of an unreality by means of an unreality; unreal concept by means of an unreal concept)

ปญฺจ.อ.32; สงฺคห.49; สงฺคห.ฏีกา253.
Pug.A.171; Comp.198.

หมวดธรรม: ทุกะ — หมวด 2 — Groups of Two (including related groups)

ที่มา: พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม — พระพรหมคุณาภรณ์ (ป. อ. ปยุตฺโต)