ญาณ 3² (ความหยั่งรู้, ปรีชาหยั่งรู้ — Ñāṇa: insight; knowledge)
- สัจจญาณ (หยั่งรู้สัจจะ คือ ความหยั่งรู้อริยสัจจ์ 4 แต่ละอย่างตามที่เป็นๆ ว่า นี้ทุกข์ นี้ทุกขสมุทัย นี้ทุกขนิโรธ นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา — Sacca-ñāṇa: knowledge of the Truths as they are)
- กิจจญาณ (หยั่งรู้กิจ คือ ความหยั่งรู้กิจอันจะต้องทำในอริยสัจจ์ 4 แต่ละอย่างว่า ทุกข์ควรกำหนดรู้ ทุกขสมุทัยควรละเสีย เป็นต้น — Kicca-ñāṇa: knowledge of the functions with regard to the respective Four Noble Truths)
- กตญาณ (หยั่งรู้การอันทำแล้ว คือ ความหยั่งรู้ว่ากิจอันจะต้องทำในอริยสัจจ์ 4 แต่ละอย่างนั้นได้ทำเสร็จแล้ว — Kata-ñāṇa: knowledge of what has been done with regard to the respective Four Noble Truths)
ปริวัฏฏ์ หรือวนรอบ 3 นี้ เป็นไปในอริยสัจจ์ทั้ง 4 รวมเป็น 12 ญาณทัสสนะนั้น จึงได้ชื่อว่ามี อาการ 12 (twelvefold intuitive insight หรือ knowing and seeing under twelve modes)
พระผู้มีพระภาคทรงมีญาณทัสสนะตามเป็นจริงในอริยสัจจ์ 4 ครบวนรอบ 3 มีอาการ 12 (ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ ญาณทสฺสนํ) อย่างนี้แล้ว จึงปฏิญาณพระองค์ได้ว่าทรงบรรลุอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณแล้ว.
ดู [205] กิจในอริยสัจจ์ 4.
วินย.4/16/21; สํ.ม.19/1670/530; สํ.อ.3/409.
Vin.I.11; S.V.422.
หมวดธรรม: ติกะ — หมวด 3 — Groups of Three (including related groups)
ที่มา: พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม — พระพรหมคุณาภรณ์ (ป. อ. ปยุตฺโต)
